CÁC DẠNG ĐỀ VĂN THƯỜNG GẶP TRONG KÌ THI
TRUNG HỌC PHỔ THÔNG QUỐC GIA
Như chúng ta đã biết từ năm 2017 Bộ Giáo dục và Đào tạo đã thay đổi cấu trúc và nội dung môn thi Ngữ văn. Đề thi mang tính đa dạng toàn diện hơn, kiểm tra cả kiến thức về tiếng Việt và làm văn, chú trọng năng lực đọc hiểu, cảm nhận và có tính phân hoá khá cao.
Theo dõi các đề thi THPT Quốc gia môn văn trong vòng năm năm trở lại đây, chúng ta thấy cấu trúc đề thi không thay đổi. Theo đó, đề thi chủ yếu sẽ nằm trong chương trình ngữ văn lớp 12 trong chương trình cơ bản.
Trước “muôn trùng” kiến thức, nhiều thí sinh dễ hoang mang, lạc hướng và không biết bắt đầu từ đâu. Để khỏi lúng túng, các em cần luyện tập thật kỹ, thật hệ thống một số dạng đề như sau:
I. PHẦN ĐỌC HIỂU (CHIẾM 30% ĐIỂM)
Câu này thường để kiểm tra năng lực đọc hiểu văn bản của thí sinh; đòi hỏi thí sinh phải huy động kiến thức và kĩ năng đọc hiểu một văn bản ngoài sách giáo khoa. Thông qua bốn câu hỏi nhỏ sắp xếp từ cấp độ nhận biết đến vận dụng, các em sẽ thể hiện sự hiểu biết của mình về các kiến thức cơ bản về tiếng Việt, khả năng cảm thụ từ ngữ cũng như nêu được ý kiến cá nhân về một vấn đề đặt ra trong đoạn văn… Phần này chủ yếu tập trung năng lực: tiếp nhận thông tin, nhận biết, lí giải ý nghĩa: từ, câu. Mục đích, nội dung, ý nghĩa văn bản; hiểu như thế nào, tác dụng của vấn đề, lí giải vì sao; bày tỏ quan điểm cá nhân…
Các kiểu câu hỏi thường gặp:
+ Dạng câu hỏi về kiến thức tiếng Việt: theo dõi đề thi THPT Quốc gia từ 2017 trở lại đây, chúng ta có thể thấy đề chú trọng mức độ nhận biết đơn giản như phương thức biểu đạt, phong cách ngôn ngữ, thể thơ, hay biện pháp tu từ… Đây là câu hỏi thuộc bài nên cần trả lời chính xác, ngắn gọn.
+ Dạng câu hỏi về nội dung, giải thích từ ngữ trong văn bản, hoặc tìm chi tiết trong văn bản…
+ Dạng câu hỏi: Theo anh/ chị cần làm gì? Hiểu như thế nào? Thế nào là..
+ Dạng câu hỏi: Anh/chị có đồng tình với ý kiến không? Thông điệp nào có ý nghĩa với em? Vì sao?
Đối với phần Đọc hiểu, thí sinh cần lưu ý không quá chú trọng vào việc dùng câu chữ đẹp, diễn đạt mượt mà… Nội dung chính nên trả lời theo hình thức gạch đầu dòng để phân tách ý rành mạch. Tuy nhiên cũng cần có những câu mở và kết để phần trả lời thực sự hoàn hảo. Để đáp ứng đúng yêu cầu của câu hỏi thí sinh phải hiểu rõ chi tiết và ý nghĩa của văn bản, bám sát văn bản để tìm ý trả lời.
II. PHẦN LÀM VĂN (CHIẾM 70% SỐ ĐIỂM)
✔️Phần nghị luận xã hội (câu 1- 2,0 điểm)
Về mặt hình thức, không còn viết một bài văn hoàn chỉnh như những năm trước đó mà chỉ cần viết một đoạn văn khoảng 200 chữ. Về mặt nội dung, cũng không còn trình bày suy nghĩ về một vấn để độc lập mà là một vấn đề có liên quan đến nội dung đoạn Đọc – hiểu. Thông thường đề thường lấy từ một câu nói hay một ý trong văn bản đọc hiểu ở trên, gần gũi thiết thực với học sinh. Yêu cầu đề thường mở nên thí sinh có thể thoải mái đưa ra quan điểm cá nhân miễn tích cực, phù hợp với chuẩn mực đạo đức và pháp luật.
Khi làm dạng câu hỏi này chúng ta cần nhớ cần nhớ rõ đoạn văn nghị luận xã hội chứ không phải là một bài văn nghị luận xã hội thu nhỏ. Chúng ta cần đảm bảo đúng cấu trúc của một đoạn văn, nghĩa là không được xuống dòng, không được tách thành hai, ba đoạn văn nhỏ. Đoạn văn cũng phải đảm bảo đủ ba phần: mở đoạn, thân đoạn và kết đoạn. Với yêu cầu đoạn văn khoảng 200 từ thì chúng ta chỉ cần viết tầm 2/3 trang giấy thi là được, không nên viết dài quá, vừa mất thời gian vừa bị trừ điểm. Đặc biệt tránh kể lể, lan man, loanh quanh với ngữ liệu hoặc quá hứng thú mà quên đi dung lượng thời gian hay nêu quá nhiều dẫn chứng…
Ví dụ như đề thi năm 2017: Từ nội dung đoạn trích đọc hiểu anh chị hãy viết một đoạn văn (khoảng 200 chữ) trình bày ý nghĩa về sự thấu cảm trong cuộc sống. Đề thi năm 2018: Từ nội dung đoạn trích đọc hiểu anh chị hãy viết một đoạn văn (khoảng 200 chữ) trình bày suy nghĩ về sứ mệnh đánh thức tiềm lực đất nước của mỗi cá nhân trong cuộc sống hiện nay. Đề thi năm 2019: Từ nội dung đoạn trích đọc hiểu anh chị hãy viết một đoạn văn (khoảng 200 chữ) trình bày về sức mạnh của ý chí con người trong cuộc sống. Đề thi năm 2020: Từ nội dung đoạn trích đọc hiểu anh chị hãy viết một đoạn văn (khoảng 200 chữ) trình bày suy nghĩ của bản thân về sự cần thiết phải trân trọng cuộc sống mỗi ngày. Đề thi năm 2021: Từ nội dung đoạn trích đọc hiểu anh chị hãy viết một đoạn văn (khoảng 200 chữ) trình bày về sự cần thiết phải biết sống cống hiến.
Chúng ta dễ dàng nhận thấy đề chỉ yêu cầu tập trung vào một khía cạnh nhỏ của vấn đề, lưu ý các từ khoá: ý nghĩa/ sự cần thiết/ vai trò/ sức mạnh… Do đó thí sinh cần xác định đúng vấn đề cần nghị luận, tập trung bàn vào vấn đề đó, không cần khai thác quá nhiều luận điểm bài sẽ lan man, dàn trải, chung chung…
Đối với câu nghị luận xã hội cần nhất là thực hiện đúng các bước, nên sử dụng kết hợp nhiều thao tác viết một bài nghị luận xã hội. Trước hết là giải thích vấn đề (hoặc khái niệm), sau đó là phân tích mở rộng, nâng cao, liên hệ thực tế, có dẫn chứng cụ thể, xác thực, mới mẻ, thời sự (có thể kết hợp dẫn chứng trong văn học). Để làm tốt nghị luận xã hội, điều đầu tiên chúng ta cần chính là kiến thức xã hội sâu, rộng, có một sự hiểu biết nhất định về những vấn đề đạo đức, lối sống hay những sự kiện, hiện tượng đang “nóng”, đang diễn ra hàng ngày quanh ta… Có những hiểu biết đó chúng ta mới bày tỏ quan điểm, thái độ, nhận định cũng như có đủ lí lẽ, dẫn chứng để thuyết phục người khác. Từ nhận thức và trải nghiệm riêng, thí sinh cần bày tỏ quan điểm của chính mình về vấn đề đã nêu trong đề bài. Hiểu và trình bày những vấn đề xã hội một cách thấu đáo, không phải là một việc dễ dàng. Vì vậy, đây là câu hỏi có tính phân loại cao.
Hãy nhớ thêm rằng, tuy đề tài mênh mông, nhưng tất cả đều có một mục đích là giúp chúng ta sống tốt hơn và có ích hơn. Nghị luận xã hội là thể văn hướng tới phân tích, bàn bạc các vấn đề liên quan đến các mối quan hệ của con người trong đời sống xã hội. Đoạn nghị luận xã hội chú trọng việc bày tỏ quan điểm cá nhân, nên chúng ta rất khuyến khích các em sáng tạo trong cách nghĩ, cách viết, bộc lộ cá tính… Nhưng cần nhớ sự sáng tạo, khác biệt vẫn phải dựa trên lí lẽ, căn cứ xác đáng với một thái độ chân thành, phù hợp với chuẩn mực xã hội. Bởi lẽ mục đích cuối cùng của nó là tạo ra những tác động tích cực đến con người và các mối quan hệ xã hội, giúp chúng ta ngày càng trở nên tốt đẹp hơn. Vì thế khi làm bài các em nên chú ý lan tỏa những thông điệp tích cực, tốt đẹp.
✔️Phần nghị luận văn học (câu 2 – 5,0 điểm)
Đây là câu có số điểm nhiều nhất, nhưng rất nhiều học sinh thường chỉ tập trung vào chương trình 12, hoặc chỉ học văn xuôi và hoàn toàn bỏ phần thơ. Các em không nên học tủ. Các em phải học tất cả những tác phẩm chính có trong chương trình thi. Đặc biệt năm năm trở lại đây, đề thường chú trọng dạng phân tích một nhân vật/ một khía cạnh trong một đoạn trích chứ không còn chú trọng dạng bao quát cả nhân vật hay toàn tác phẩm. Từ đó tích hợp với 1 vấn đề xã hội/ trình bày suy nghĩ, đánh giá về một vấn đề trong tác phẩm. Ví dụ đề thi THPT Quốc gia năm 2017 là cảm nhận về đoạn thơ trong bài Đất Nước (Nguyễn Khoa Điềm). Từ đó bình luận quan niệm về đất nước của Nguyễn Khoa Điềm. Đề thi năm 2019: Cảm nhận hình tượng sông Hương trong đoạn văn. Từ đó nhận xét cách nhìn mang tính phát hiện về dòng sông của nhà văn Hoàng Phủ Ngọc Tường. Đề thi năm 2020: Phân tích tư tưởng Đất Nước của Nhân dân được nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm thể hiện trong đoạn trích sau… Đề thi năm 2021: Cảm nhận về đoạn thơ trong bài thơ Sóng của Xuân Quỳnh. Từ đó nhận xét vẻ đẹp nữ tính trong thơ Xuân Quỳnh…
Về cấu trúc, câu hỏi nghị luận văn học thường có ba phần: trích đoạn trích – yêu cầu chính (cảm nhận, phân tích…) – yêu cầu tích hợp (từ đó, nhận xét …. ). Do đó câu hỏi này cũng là một câu hỏi có tính phân hoá thí sinh rất cao.
Với những câu hỏi kiểu này, thí sinh không chỉ cần có kĩ năng phân tích tác phẩm mà phải có khả năng tổng hợp khái quát được vấn đề. Để làm tốt câu hỏi nghị luận văn học này các em cần có kĩ năng phân tích đề, lập dàn ý, nắm vững đặc trưng thể loại, nắm vững đề tài, chủ đề tư tưởng, mục đích sáng tác, tìm hiểu phong cách nghệ thuật, tư tưởng, tình cảm của tác giả thể hiện trong tác phẩm. Biết huy động kiến thức sách vở và những cảm xúc trải nghiệm của bản thân để làm bài nghị luận về một đoạn văn. Vận dụng tổng hợp các thao tác nghị luận (giải thích, phân tích, bình luận, chứng minh, so sánh, bác bỏ).
Đối với đoạn thơ cần xác định được đó là đoạn nào trong bài, nội dung chính của đoạn thơ, đi sâu vào phân tích hình ảnh, từ ngữ thơ… nên có sự so sánh đối chiếu với các bài thơ khác cùng đề tài hay cùng thời… Đối với câu hỏi về thơ thì ngoài việc phân tích nội dung cần chú ý phân tích các yếu tố nghệ thuật như cách dùng ngôn từ, hình ảnh, nhịp điệu, hình thức câu thơ… Đối với câu hỏi văn xuôi xác định rõ đề bài hỏi vấn đề gì của tác phẩm: nhân vật nào? Đoạn trích thuộc phần nào của tác phẩm? Nội dung gì? Tập trung phân tích thẳng vào vấn đề cụ thể, bám sát vào đoạn trích. Trước đây đề thường ra phân tích cả nhân vật hay cả một vấn đề lớn (giá trị nhân đạo hay tình huống truyện… ) nhưng với dạng đề phân tích một đoạn văn thì thí sinh cần tránh bàn tràn lan về cả tác phẩm, tránh kể chuyện. Tập trung phân tích kĩ từng câu, từng cử chỉ, lời nói, hành động …. của nhân vật trong đoạn trích. Từ đó khái quát nên vẻ đẹp riêng của nhân vật và giá trị nhân văn mà nhà văn gửi gắm.
Với yêu cầu tích hợp của đề, đây là yêu cầu phụ nhưng có tính phân hoá thí sinh rất rõ. Phần này chiếm phổ điểm không cao (0,5 – 1,0 điểm/ 5,0 điểm) nhưng khá nhiều thí sinh bỏ qua, quên làm hoặc làm qua loa, lạc đề … dẫn đến mất điểm rất đáng tiếc. Do đó sau khi phân tích xong yêu cầu chính của đề, các em cần xuống dòng và nên dành ít nhất một nửa trang giấy thi để bàn luận về yêu cầu này của đề. Để làm được phần này các em lưu ý kiến thức về phong cách độc đáo của mỗi tác giả, những cái nhìn mang tính phát hiện về con người, nghệ thuật mà tác giả gửi gắm, hoặc liên hệ với một vấn đề xã hội (như sống là chính mình trong Hồn Trương Ba, da hàng thịt của Lưu Quang Vũ; cái nhìn về mối quan hệ nghệ thuật và cuộc đời, nghệ thuật và con người trong Chiếc thuyền ngoài xa của Nguyễn Minh Châu hay cái nhìn nhân đạo trong Vợ chồng A Phủ của Tô Hoài hay Vợ nhặt của Kim Lân…) Chú ý có sự so sánh đối chiếu với các tác giả, tác phẩm cùng đề tài, cùng thời đại để bài văn có sự khái quát, sâu sắc hơn.
Những bài làm được điểm cao ở câu này là những bài có vốn kiến thức văn học, có kĩ năng làm bài tốt và có tư duy khái quát, tổng hợp vấn đề. Ngoài ra thí sinh cũng cần có những cảm xúc về nét đẹp trong văn học. Điều trước tiên là các em cần có một bài văn viết đúng. Song, để đạt điểm cao cũng cần viết hay. Viết hay trước hết phải trên cơ sở viết đúng. Cái hay của một bài văn được tạo ra bởi những suy nghĩ sâu sắc. Chung quy, một bài văn hay các em cần đảm bảo ba mặt : kiến thức, cảm thụ và tư duy. Đối với các em có năng khiếu cảm thụ văn học và có kỹ thuật hành văn tốt, các em chỉ cần học thuộc những tư liệu văn học để giải quyết câu một. Đối với những tác phẩm trong chương trình học, các em chỉ cần đọc qua hai lần để nhớ những chi tiết chính là có thể làm bài tốt.
Sau đây là các ghi chú trong một đáp án chấm thi THPT Quốc gia môn ngữ văn, về cơ bản vẫn không khác những năm trước:
Là đáp án mở, thang điểm không quy định điểm chi tiết đối với từng ý nhỏ, chỉ nêu mức điểm của các phần nội dung lớn nhất thiết phải có..
Chỉ cho điểm tối đa theo thang điểm với những bài viết đáp ứng đầy đủ những yêu cầu đã nêu ở mỗi câu, đồng thời phải được triển khai chặt chẽ, diễn đạt lưu loát, có cảm xúc.
Khuyến khích những bài viết có sự sáng tạo. Chấp nhận bài viết không giống đáp án, có những ý ngoài đáp án, nhưng phải có căn cứ xác đáng và lí lẽ thuyết phục.
Không cho điểm cao đối với những bài chỉ nêu chung chung, sáo rỗng.
Cần trừ điểm đối với những lỗi về hành văn, ngữ pháp và chính tả.
Nguyễn Huyền Nga
(Trường THPT Vĩnh Viễn,Tp.HCM)